शहराच्या शाश्वत विकासासाठी ‘केडीएमसी'चे ७ कलमी मुद्दे -आयुक्त गोयल
भारतातील शिल्पधन त्रिकुटेश्वर मंदिर गदग : ‘स्वयंभू ईश्वर'
त्रिकुटेश्वर मंदिर, एक लोकप्रिय शैव मंदिर. त्रिकुटेश्वर मंदिर ज्याला ‘स्वयंभू ईश्वर' असेही म्हणतात. ‘त्रिपुरुष'. ‘स्वयंभू त्रिकुटेश्वर' हे इ.स.१००२ मध्ये बांधले गेलेले हे कल्याण चालुक्य वास्तुकलेचे असून चालुक्य, होयसला, विजयनगर राजवंशांनी या मंदिराच्या विकासाला महत्त्व दिले.
हे मंदिर चालुक्य स्थापत्यकलेच्या वैभवाचा पुरावा देते. महान वास्तुविशारद जकनाचारी यांनी या मंदिराची रचना केली होती. बदामी चालुक्य हे दख्खनमधील सुरुवातीच्या स्थापत्यशास्त्रातील यशाचे प्रतिक होते. मंदिरात जटिल शिल्पकलेसह अलंकृत खांब आहेत. मंदिरात दगडी पडदे आणि कोरलेल्या मूर्ती आहेत. त्रिकुटेश्वर मंदिर परिसरात सरस्वतीचे मंदिर आहे, ज्यामध्ये उत्कृष्ट दगडी स्तंभ आहेत.
या मंदिरातील एक आगळेवेगळे दृश्य म्हणज एकाच दगडावर बसवलेले तीन शिवलिंग. या मंदिराच्या पूर्वेला भगवान ब्रह्मा, भगवान शिव आणि भगवान विष्णू यांचे प्रतिनिधित्व करणारी तीन लिंगे आहेत. या मंदिरात दगडी स्तंभ आणि मंडप अप्रतिम कोरीव कामांनी सजवलेले आहेत.
त्रिकुटेश्वर मंदिराला मुख्यतः मंदिर परिसर म्हणून संबोधले जाते. कारण त्याच्या आत इतर मंदिरे आहेत. त्रिकुटेश्वर मंदिराच्या आतील प्रसिद्ध सरस्वती मंदिरात देवी शारदा, देवी गायत्री आणि देवी सरस्वती यांची मंदिरे आहेत. या मंदिराच्या परिसरात एक सोमेश्वर मंदिर देखील आहे. चालुक्य राजवटीत बांधलेल्या इतर कोणत्याही प्राचीन मंदिराप्रमाणे, त्रिकुटेश्वर मंदिर हे कोरीव मूर्ती आणि छिन्नी दगडी भिंतींसाठी देखील ओळखले जाते. हे कल्याणी चालुक्यांनी स्थापन केलेल्या पन्नास मंदिरांमध्ये येते.
बाल्कनी सीट म्हणून काम करणारे झुकलेले स्लॅब अलंकारिक फलकांनी सजवलेले असतात आणि उंच कोनात असलेल्या इव्ह्सने लटकलेले असतात. हॉलच्या आत, स्तंभांमध्ये उथळ कोनाड्यांमध्ये आकृत्या आहेत.
अतिशय सुंदर नक्षीकाम असलेले ४२ खांब उभे आहेत. सभामंडप, अंतराळ आणि प्रवेशद्वार दरवाजे सुंदर नक्षीकाम केलेल्या शिल्पांनी सजवलेले आहेत. मंदिराच्या बाहेरील आणि आतील दोन्ही भिंतींवर गणपती, ब्रह्मा, शिव, विष्णू, कार्तिकेय, गजलक्ष्मी, महाकाली, मन्मथा, भैरव यांच्या नृत्याच्या मूर्ती सर्वांना आकर्षित करतात. सहा हातांनी नाचणारा गणपती, नृत्याच्या पोझमध्ये अष्ट मातृका, तळहातामध्ये शिवलिंग घेऊन उभ्या असलेल्या जोड्याही कोरल्या आहेत. चालुक्य आणि होयसाळ कलेचे हे अत्यंत दुर्मिळ नमुने आहेत. सभामंडपाच्या ईशान्येला सुंदर नटराजाची मूर्ती उभी आहे. - सौ.संध्या यादवाडकर
